Ramón Saizarbitoria

Eta horra nola idazten duen komikoki, samur, zoragarri maiz, huskeria eta zer horiez guztiez. Exagerazioa ere hor dago, eta nabari da denborak urratutako iragan hori, ezagutzearen ohitura, nekea, hitzak esateko edo ez esateko ezina, gerra saihets lezakeen keinua egiteko edo ez egitekoa, bestea amorratzeko moduan jardun behar petral hori. Gorrotoaren, indiferentziaren, suminaren, errukiaren, samurtasunaren errito odoltsuak, edota horren guztiaren planta egiteko erritoa. Urkoa ondo ezagutzen dela uste eta norbera izan tolesgabea. Benetan nahi ez duguna nahi izateko setakeria funtsgabe hori. Hitzen eta begiraden, pentsamenduen, aurreikuspenen gerra zentzugabe hori: hau egingo du, hori pentsatuko du, zera usteko du, eta agian, beharbada, akaso... A, zein gozoa nor bere buruaz errukitzea! Aldi berean, norbait zurea dela ziur jakiteko gogo hori, inolako arrisku izpirik gabe; segurtasun falta eragozle hori. Hain gaizki maitatzea, izan zena iraunarazi nahi izatea, jadanik ez den arren. Maitatzea ez baitago edonoren esku. Gizajoa, hain irrigarria, hain berekoia, eta hain samurra ere bai, inoiz. Eta gero neskato hori dago, hain gardena; ikusi ere egiten ote du gizonak. Ez da deus. Ez da. Nola kalifikatu sorginkeriaz bezala agertzen eta desagertzen den norbait, amets bat baino pisu handiagorik ez duen norbait, itxaropenare...

Senar-emazteen arteko harreman zalapartatsuak dira eleberriaren muina. Zenbaterako mespretxatzen duen emazteak bere senarra! Izugarria da Florak arbuiorako duen gaitasuna, irain zahar baten mendeku errukigabea da harena: gizon ez izatea omen da senarraren errua. Salaketa horren atzean, baina, emakume konbentzional bat dago: familia, etxea eta kanposantuak dira Floraren munduaren neurriak. Sinplekeria baldar horren aurka gutxi egin zezakeen enziklopedia saltzaileak: abenturaren bat edo beste Bioletarekin eta, batez ere, komizitate igurtzi batez mozorrotu bere egoera mingarria. Patetikoa da senarraren egoera, eta algararaino komikoa hura indartzeko eleberriak darabilen tonua.

Eta, azkenean, pare bat jolas metaforikorekin luzatu ondoren, alegoriak utzi, eta bere ipurmasailak aipatzen nituen besterik gabe. Ipurmasail biribilek zoratzear nindukaten, irrealitatetik -batzuetan duda egiten bainuen existitzen ote ziren- egiazko bizitzara nindekartelako. Amets huts zinena gorpuztu egin zara, zure ipurmasailak dakuskidalako, eta bide horretatik, zutaz ase nahi dut, zure ahotik edan.... Ez dut uste ulertu ahal izateko gehiago esatea merezi duenik, kontuan hartuta ez dela hau, inondik ere, harro sentiarazten nauen oroitzapena. Ez dakit nola izan nintzen horren ausarta, kontuan hartuz ere errazago dela horrelako gauzak izkribuz esatea. [...][...] Telefonoz deitu zidan, goizez, eta berehala jakin nuen eragin positiboa lortu nuela izkribuarekin. Bestela izan balitz ez zidan deituko, noski, baina, horretaz gain, nor da? galdetu nuenean, bizitza osoan ordu arte entzundako doinurik sentsualena entzun nuen. Zin dagit belusezko ahotsak existitzen direla. Maite zaitut esan zidan, zeta gaztelaniaz ahoskatuz. ¿Lo digo bien?. Baietz erantzun nion noski. Que maravilla esan zidan, que bien escribes, me tienes anonadada. Antzeko baieztapen zerrenda luze baten ondoren, ea ba al nekien non zegoen galdetu zidan, eta nik, noski, ezetz; nola jakin behar nuen. Ohe gainean nago etzanda esan zidan. Estoy tumbada encima de la cama y tengo los muslos calientes, tio. Pentsa daitekeenez, ezin nuen listurik irentsi. Harriturik nengoen portaera harengatik, eta harro nire literaturaren eraginagatik. Irakurtzen ari nintzen liburua esku artetik erori zitzaidan.

Gazteak dira eleberri honetan protagonista positiboak. Bi ezaugarri biltzen dituzte bere alde: gazte izatea eta artean bizitzeko geratzen zaien bide luzea. Ilusioa eta esperantza. Baita alaitasuna ere. Eta hori guztia, beraientzat, baita Gisele Sergier-rentzat ere, abortatu beharraren pasadizoak une miserable, maltzur eta hipokrita asko ikustera kondenatutako neskarentzat, beraientzat diot, egunero hasten dira bizitzak eta aukera berriak. Marmarrean isildu gabe ari den gizagaixoak -hitz egiten ari den bitartean gutxienez bizirik diharduelako ustean, seguru asko- aldarte umoretsu eta alaia erabili arren, bere jardunaz bestaldera gelditzen zaion mundua melankolia igurtzi batez kutsatzen du maiz: bizitzak egunero gauza jakinak dakarzkio. Bigarren protagonista berritsu horren marmarrean ironiak hartzen du gaina eleberrian: aldi berean da narratzailea behatzaile eta kontalari, aldi berean da zelatari eta murmuratzaile. Horra hor artista modernoaren eredua. Horra hor azken hogeita hamar urte pasatxotan irakurleriari huts egin ez dion eleberri ederra.

Miguel de Unamuno (1864-1936) rompe con Amor y pedagogía los esquemas tradicionales de la novela realista. Tanto, que la crítica de la época llegó a negarle el calificativo de "novela". Don Miguel respondió que lo que él hacía en realidad eran "nivolas". "Diríase advierte en el prólogo que el autor, no atreviéndose a expresar por propia cuenta ciertos desatinos, adopta el cómodo artificio de ponerlos en boca de personajes grotescos y absurdos, soltando así en broma lo que piensa en serio". El propósito de la obra es claro: ridiculizar la pedagogía que se presenta como científica y que pretende organizar la vida entera, en todos sus aspectos, de un modo racionalista. Como es lógico, la vida se venga: por eso Clarita dejará al racional y mesurado Apolodoro para entregarse al apasionado Federico. Anna Caballé, de la Universidad de Barcelona, ha preparado esta cuidada edición.

Un viejo gudari que busca la pierna que perdió en la guerra, un escritor al rescate de la nota que seducirá a su nuevo amor, varias infidelidades, el esqueleto de un guardia civil enterrado en el hoyo equivocado, reliquias de Sabino Arana y tumbas a precios desorbitados. Las cinco novelas que forman este libro hablan de pequeñas batallas cotidianas, de encuentros y desencuentros, y recorren escenas eróticas hilarantes, momentos dramáticos e instantes del humor negro más sorprendente.

Udalaitzen atzetik azaldu eta Kanpazar gainetik, Gipuzkoa eta Bizkaiaren arteko mugara, Heinkel 111 eta Junker 52 alemanak itzulian agertu zirenean, atezuan zeuden Intxorta inguruko baserrietako behiak, orroka. Bonbardaketa haietako batean erori zen narrazio honetako protagonista, trintxeren babesari uko egin eta haien gainetik nabarmendu zenean. Hura gertatu eta handik gutxira etorri ziren Durango, Gernika, Bilbo eta Santo?akoak. Horien guztien sute, samin eta, Santo?akoaren kasuan, baita argi-ilunek ere, zeharkatzen dute osorik narrazio hau. Egurrezko hanka batekin dabil harrezkero batera eta bestera gudaria. Zergatik, baina, nabarmendu zen hainbeste, behe-behetik zetozen Heinkel 51 haien aurrean bere burua agerian uzteraino? Orain arte esandakoak, nahikoa izanik ere edonoren iraganak eta memoriak astindu eta inarrosteko, apalduta geratuko dira protagonistaren bidaia eta oroitzapenak tragediaren parajeetara -Intxortara- itzultzen gaituzten unetik aurrera. Izan ere, orduantxe hasiko baita gudari zaharra, sekula inori -ezta gerrako lagun leial eta zintzoenei ere- kontatu ez dion sekretu ezkutua kanporatzen. Aitormen humanoa: gerraren epikatik maitasunaren sentipen bakarti eta isilera egingo den bidea. Maitasuna eta gerra. Bi elementu horiek elkarrekin lotuta agertzen diren unetik bertatik, aparta bihurtzen da narrazio hau. 36ko gerrako pasadizoetan oinarrituz euskaraz idatzi den lekukotasun literario handiena baita. Narrazio hunkigarria, benetan!

Martutene. Julia es traductora, Martin, escritor; Pilar y Abaitua son médicos. Dos parejas que están recomponiéndose (o descomponiéndose) y a quienes sorprende la llegada de una joven socióloga americana cuyo nombre está tomado de una novela de Max Frisch y que entra en sus vidas para convertirse, a su pesar, en el elemento que desencadenará múltiples reacciones que harán remover los cimientos de unas relaciones estancadas, en las que prenderá la llama de la alegría, el deseo y la ilusión de una nueva vida. El Fly away melódico y liberador de Lynn atraviesa, entremezclado con otras melodías, más o menos dulces, más o menos desgarradoras y tristes, toda la novela, desde su inicio hasta la "coda", donde, antes de la clausura, se reconoce por última vez el paisaje después de la batalla. Algunos protagonistas levantarán el vuelo, otros se quedarán irremisiblemente en tierra. Lynn, un día ángel liberador, hoy héroe caído, yace en brazos de otro ángel, el ángel de la memoria, que a buen seguro seguirá planeando sobre cada uno de los protagonistas (y de los lectores) de esta magnífica, sabia y emotiva novela. Ramon Saizarbitoria ha escrito su mejor obra (¿la más íntima?), y no es casualidad que haya tomado como referencia Montauk, la novela de Max Frisch que, como Martutene, transcurre en un lugar cuyo nombre evoca un recuerdo imborrable. También Saizarbitoria mira hacia atrás, hace repaso de sus paisajes, del San Sebastián que ya no es, del fin de una época, afortunada porque ha acompañado al fin de la violencia pero en la que han quedado demasiadas cosas…

Ukatu egiten du eskaintzen zaion benda beltza, buruaren zirkin apal batez, eta begirada bere adorearentzat nahi lukeen lekukoaren bila galtzen zaio, alferrik. Aurrean, fusilek osatzen duten lerroa hertsi egin da, hiltzaile bakoitzak besteen artean ezkutatu nahi balu bezala. Masailak kulaten kontra estutu dituztenean jada, begientzako euskarri bila ahalegintzen da, ikararen zorabioaren ihesi. Apunten oihu ozena entzuten du. Hostoen firfirak burua itzularazten dio, ordea, eta zeru urdina dakusa (...). Atzera begiak jaisten ditu, eremu zabalera, adiskide baten aurpegia espero bailuen. Egoera hartan lagunduko liokeen begirada. Aurpegi ilunak besterik ez, ordea; berriro inoiz ikusiko ez dituen objektuak -jadanik ahaztu zaizkio izenak-; berriro loratzen inoiz ikusiko ez dituen arbolak.... Franco hil zenean hogeita hamar urte inguruan zebilen belaunaldiaren heziketa sentimental eta dramatikoa da eleberri hau. Eleberri handia, inondik ere. Eleberri aparta.

Intxortako lubakietan girotutako Gudari zaharraren gerra galduak zabaltzen du liburua, eta Intxortako lerroen apurtzearekin gertatu zen nazionalen aurrerabidearen ondorioetako bat kontatzen zaigu Asaba zaharren baratzan. Liburua ixten duen azken narrazio honek Sabino Aranaren hilobi aldaketak kontatzen ditu. Tartean gelditzen da 36ko gerraren oihartzun atergabea den Bi bihotz, hilobi bat (Artaxonatik Artaxonara). Rossetti-ren obsesioak, berriz, Madrildik Londresera daramatza euskaldunoi buruzko galdera eta diagnostiko zuzen-zuzenak: ¿Que os pasa a los vascos? eta Sois unos melancolicos. Galderaren eta baieztapenaren atzean bi emakume, Victoria eta Eugenia, guztiz desberdinak eta aldi berean antzekoak oso. Eta gizon bat, eta bi harremanen kasuan -arrakasta labur txinpartatsuren bat gorabehera-, bi maitasun ezinezko. Azken finean, ze zaila egiten zaion gizonezkoari gauzarik xumeena ere naturaltasunez aitortzea! Batarekin ausartegi, bestearekin koldarregi, modu paregabean azaleratzen du nobelak gizonezkoon alde mixerable eta komikoena. Komikotasunean badu, egia esan, norekin neurtu liburu honetan; izan ere, larru berekoak baitira azken pertsonaia hori eta Bi bihotz, hilobi batekoa. Marcel Martinek, berriz, bikote harremanak absurduraino nola gaizto daitezkeen erakusten digu. Gutxien espero denean, eta komentario ezdeusenaren kausaz, leize sakon eta gaindiezina zabal daiteke gure bizitzetan, ustez bat ere arrazoirik gabe, eta erabat oharkabean gainera. Izan ere, xelebrea baita -edota negargarria- gauzarik xumeena ulertzeko gizonak askotan duen ezintasuna. Bat-batean, bikotea osatzen zutenak, elkarrenganako bi ezezagun bihurtuko dira. Esan beharrik ere ez dago liburu arrunt bat baino gehiago dela eskuetan duzun hau: euskal irakurleen ahotan luzaroan egongo den liburua.

Euskal kulturaren eta euskararen gaurko egoera, fikzioak eta ajeak, literatur jardun propioa, itzulpengintza, homologazio nahia eta normalizazioa, mitoak eta desmitifikatzaileak... Barru hustuketa bat da Saizarbitoriak egiten duena liburu honetan, datorren milurtekoaren atarian bera kezkatzen duten gure errealitate sozio-kulturalaren hainbat alderdi mahai gainera ateratzen dituena. Jarrera kritikoa erakusten du, alde batekoekin bezala, bestekoekin ere, hiperkritiko izan beharra baitago euskal kulturaren mundu ofiziala, edo ofizial modukoa, sobera pozik ageri denean gaur egungo gure egoerarekin. Saizarbitoriaren jarrera kritikoa ez da erosoa, haatik; batez ere, legezkoa denez, ñabartua, zehaztua eta independientea izateko grinatik sortua delako.

Lehenengo argitalpenetik hogei urte pasa diren honetan, nekez aurkituko dugu 100 metro irakurri ez duen euskal literaturzalerik. Nobelak orain artean izan dituen hamar argitalpenak edo lau itzulpenak geurean soilik bakanen batzuek duten arrakastaren lekuko dira. Diktaduraren zentsoreen aginduz, 1974ko argitarapena sekuestratu egin zuten. 1976an amnistiatu ondoren iritsi zen nobela irakurleen eskuetara. 1985ean Alfonso Ungriaren zuzendaritzapean nobelaren izen bera daraman filmea egin zen. Eskuetan duzuen hau 10. edizioa da, eta eskubide osoz gure klasikoetako bat dagoeneko. Zerraldo erori arte ihesleak ibilitako azken 100 metroek iradokitzen dute nobelan giza-dimentsioaren alderdirik intimoen eta sakonena. Bakardade hori areagotzea baizik ez dute helburu heriotzaren gertalekutik kanpora txertatutako flash indiferenteago edo sentiberagoek, beti ere heriotzaren mugatik honantzago daudenak. Harantzago heriotzaren unibertsoa hasten baita, bizitzaren azken irudi eta oroitzapen iheskorrak ere sustengu baten bila gertatzen diren espazioa. Halabehar kapritxosoenak iheslearen inkontrura erakarritako testigu anonimoa bihurtuko da nobelan zehar protagonistaren abenturaren ardatz. Hark erakarriko du beregana iheslearen ahalegina eta azken borondatea eta, bidenabar, narrazioarenak. Hari eskainiko dizkio ihesleak, maitasun erritual trajiko baten aurrean bageunde bezala, bere bizitza ofrendan. Maitale bitxi eta anbibalentea izaki ordea lekuko hori; izan ere, biak daude, iheslea eta lekukoa, maiz bizitza bera ere zaletua den harreman ironiko itsu batean giltzapetuta. Protagonista bakarrik dago bere patu tristearen aurrean, eta zu, irakurle, espektadore izatera behartuta zaude. Seguru nobela irakurri ostean, poetak esan zuen bezala, begi eta bihotz berriez ikusiko duzula mundua.

Julia es traductora, Martin, escritor; Pilar y Abaitua son médicos. Dos parejas que están recomponiéndose (o descomponiéndose) y a quienes sorprende la llegada de una joven socióloga americana cuyo nombre esta tomado de una novela de Max Frisch y que entra en sus vidas para convertirse, a su pesar, en el elemento que desencadenara multiples reacciones que haran remover los cimientos de unas relaciones estancadas. El Fly away melodico y liberador de Lynn atraviesa, entremezclado con otras melodias, mas o menos dulces, mas o menos desgarradoras y tristes, toda la novela, desde su inicio hasta la coda, donde, antes de la clausura, se reconoce por ultima vez el paisaje despues de la batalla. Lynn, un dia angel liberador, hoy heroe caido, yace en brazos de otro angel, el angel de la memoria, que a buen seguro seguira planeando sobre cada uno de los protagonistas (y de los lectores) de esta magnifica, sabia y emotiva novela.

Versión española del autor. Introducción de Jon Kortazar. Este libro muestra, en miniatura, las claves narrativas en las que se ha ido moviendo la na-rrativa de Ramon Saizarbitoria. Parece que el primer impulso creativo une dos sentidos dis-tintos: una imagen (la reproduccion del cuadro de Kandinsky) y una pequeña narracion: la tra-dicion de las muchachas rusas, que se narra en las primeras lineas del texto, mientras que la imagen del cuadro Yellow, red and blue cierra el relato en las ultimas paginas del texto.